Ране Рахимпур, Феранак Амиди и Хале Есфандијари, три новинарки од Иран, неодамна одлучија од „првиот ред“ и врз основа на приказните на своите мајки и баби да опишат како изгледал животот на муслиманките во времето на династијата Пахлави, пред народот да излезе на улиците и да ја подигне славната Исламска револуција, по која жените ги загубија сите права и слободи што ги имаа до тогаш и повторно мораа да носат хиџаби и бурки како законски утврдени и задолжителни парчиња облека.

„Иран беше либерална земја“

„Видов многу фотографии на мојата баба од времето пред револуцијата, како носи исламска марама додека мојата мајка носи мини здолниште, како живеат во склад, една покрај друга“, се присетила Ране Рахимпур, иранско-британска водителка на „BBC“ на персиски.

Во Иран, пред Исламската револуција од 1979 година, не постоел строг кодекс на облекување како актуелниот, кој од жените бара, согласно законот, да ја покријат косата и да носат скромна „исламска“ облека.

„Иран беше либерална земја. Жените можеа да носат што сакаат“, рекла таа.

Рахимпур е родена по револуцијата, но искуството на нејзините родители и роднини и нејзината новинарска работа ѝ овозможиле подетално да се занимава со трансформацијата низ која поминала нејзината земја по падот на шахот.

Тоа била трансформација која, во раните години, одела подалеку од облеката, што иранската новинарка Феранак Амиди, задолжена за женски прашања во BBC Светскиот сервис, исто така го нагласува.

„Пред револуцијата немавме родова сегрегација. Но по 1979 година, училиштата се поделија, а мажи и жени кои не беа во сродство беа апсени ако бидат фатени во заедничко друштво. Кога бев тинејџерка во Иран, полицијата за морал ме уапси затоа што бев во пицерија со група пријатели.“

Потоа се присетила на времето пред револуцијата.

„Пред 1979 година, постоеја ноќни клубови и сали за забави, и луѓето беа слободни да се дружат како што сакаат“, посочила таа.

Филмовите од времето пред револуцијата исто така сведочат за периодот кога жените можеле да избираат дали ќе носат западна или посконзервативна облека.

„Можевте да видите разновидни стилови на облекување. Некои жени носеа црн вел или чадор, но не на начинот на кој тоа сега го бара владата“, се присети таа.

Династијата Пахлави владеела пред револуцијата

Пред револуцијата во 1979 година, со Иран владеела династијата Пахлави, која дошла на власт со државен удар.

Лидерот на ударот, Реза Кан, во 1926 година бил крунисан како Реза Шах Пахлави, а неговиот син, Мохамед Реза Пахлави, бил прогласен за престолонаследник.

Тој подоцна ќе стане последниот шах.

Во текст од 1997 година, група експерти во Вилсон Центарот го репродуцирале интервјуто од радио емисијата „Дијалог со Хале Есфандијари“, авторка на книгата „Реконструирани животи: Жени и иранската Исламска револуција“.

Есфандијари го напуштила Иран во 1978 година и се вратила 14 години подоцна за да истражи какво влијание револуцијата извршила врз жените.

Во тоа интервју, новинарката рекла дека „женското движење“ во Иран започнало крајот на 19 век, кога жените излегле на улиците за време на уставната револуција.

Потоа многу од нив започнале општествени проекти како отворање училишта за девојчиња и објавување женски списанија.

Оваа мрежа започнала главно во главниот град Техеран, но се обидела да ги поврзе и другите провинции, што довело до „развој на женски движења“.

Исламскиот вел

Облеката на жените веќе беше тема на дневен ред на раководството на земјата почетокот на 20 век.

„Велот официјално не беше укинат во Иран сè до 1936 година, за време на ерата на Реза Шах Пахлави, таткото на модерниот Иран“, истакнала авторката.

„Години порано, овој лидер ги охрабруваше жените да не носат исламски вел во јавност или да „носат марама наместо традиционална долга облека“.

„Кога исламскиот вел конечно беше укинат, тоа сигурно беше триумф за жените, но и трагедија, затоа што им беше одземено правото да избираат, токму како за време на Исламската Република кога велот повторно официјално беше вратен во 1979 година“, посочи таа, додавајќи дека многу жени биле принудени да го отфрлат велот и да излезат на улиците чувствувајќи се понижено и разголено.

Сепак, Есфандијари признава дека таткото на последниот шах вовел некои промени кои имале позитивно влијание врз жените.

Белата револуција

Синот Мохамед Реза дојде на власт во 1941 година. За време на неговото владеење започна модернизацијата на земјата.

Овој процес стана познат како Белата револуција и на жените им даде право на глас во 1963 година, како и исти политички права како на мажите. Покрај тоа, вложен беше напор да се подобри пристапот до образование во оддалечените провинции. За време на неговото владеење беше усвоен и закон за заштита на семејството, кој се однесуваше на различни области, како што се бракот и разводот.

Законот, објаснува Амиди, ги проширил правата на жените.

„Законот за заштита на семејството ја зголеми минималната возраст за брак на девојките од 13 на 18 години, и исто така им даде повеќе основи на жените да бараат развод“, се присетила таа.

Исто така, го ограничи бројот на сопруги кај мажите на само една.

„Сето тоа беше прилично прогресивно во споредба со другите земји во регионот“, додала таа.

Шахот, иако аристократ, бил прогресивен владетел и ја сакал западната култура, па затоа иницирал програма за секуларизација.

Секојдневен живот

Жените стигнале до моќни и значајни позиции.

„Имавме министерки, судијки“, се присетува Рахимпур.

„Сепак, и покрај ветувањата на Белата револуција, жените сè уште беа сведени на традиционални улоги“, вели Амиди.

И, иако нагласува дека имало жени во парламентот, таа смета дека жените не учествувале многу во политиката.

„Но, треба да имаме на ум дека тоа беше пред речиси половина век и жените ширум светот во тоа време немаа многу политичка моќ“, додаде таа.

Сепак, таа признава дека нејзините сограѓанки почнале да играат сè поважни улоги во јавниот живот.

Загриженоста на жените

Амиди ја истакнува „големата улога“ на кралицата Фара Пахлави, сопругата на Мохамед Реза, во културата и уметноста.

Всушност, општото цветање на уметноста во Иран, кое започна во педесеттите и продолжи во шеесеттите и седумдесеттите години, е тема на есејот на Маријам Ектијар и Џулија Руни од одделот за Исламска уметност во Метрополитен музејот во Њујорк.

„Во овие децении дојде до отворање на Иран кон меѓународната уметничка сцена“, се наведува во есејот.

Повеќето од оваа растечка уметничка активност беше резултат на економскиот просперитет низ кој помина земјата.

Исламската револуција и растурените илузии

Мохамед Реза, кој себе си се прогласи за „шаханшах“, односно „крал на кралевите“, до 1971 година не беше само еден од најбогатите луѓе во светот, туку и апсолутен владетел на Иран.

Неговата власт стануваше сè по-репресивна кон политичките дисиденти.

„За време на претходниот режим (пред револуцијата), луѓето имаа социјални слободи, но никакви политички слободи“, вели Рахимпур.

„Тоа беше голем проблем. Сите политички партии ги контролираше кралот — тоа беше општество на надзор. Немаше слобода на печатот, а секој облик на политички активизам можеше да ве однесе во затвор“, објаснила таа понатаму.

Незадоволството во општеството се излеа на улиците и во 1978 година избувнаа масовни протести против шаховата власт.

Според зборовите на Есфандијари, напредокот што го остварија жените за време на неговото владеење еродирало кон крајот.

„Како реакција на сè позвучните традиционални гласови во општеството, шахот драстично ја повлече поддршката за поголемо учество на жените во процесот на донесување одлуки.“

Исламската револуција ја поддржаа многу Иранци кои „не беа нужно верници“, објаснува Рахимпур, додавајќи дека многумина барале вистинска демократија. Револуцијата доби поддршка од сите групи: либерали, комунисти и верници. Жените, без разлика што сакаа да носат или колку беа религиозни, беа дел од силата што на крајот ја предизвика падот на шахот во 1979 година.

„Во протестните маршеви што доведоа до револуцијата, имаше вработени жени без марами и жени од конзервативните кругови со традиционален црн вел; имаше жени од пониската и средната класа кои доаѓаа со деца. Сите тие жени одеше рамо до рамо, надевајќи се дека револуцијата ќе им донесе подобрување на економскиот и општествениот статус – и, пред сè, подобрување на правниот статус“, се присетила Есфандијари.

Различни визии

Амиди не верува дека жените се чувствувале нужно понезависно пред Исламската револуција.

„Иран сè уште беше многу конзервативно, религиозно општество. Но, во тоа време постоеше политичка волја да се раскине со традиционалниот и конзервативен образец и да им се дозволи на жените да напредуваат и да заземат повеќе места во општеството“, објаснила таа.

Според Рахимпур, постојат контрадикторни идеи дали жените се чувствувале посамостојни и посилни пред Исламската револуција.

„Верниците би ви рекле дека им било поудобно да излегуваат надвор по револуцијата, но либералните жени не би се согласиле со нив. Никогаш не смее да се заборави дека постои дел од иранското општество кој е многу религиозен“, нагласила таа, додавајќи дека има и жени кои се согласуваат со сите аспекти на системот.

Гледајќи архивски фотографии од жени во Иран облечени како жени од Западот – без марами, тие истакнале дека таквите фотографии не се репрезентативни за животот на жените пред револуцијата во целина.

Многу жени од различни возрасти доброволно избрале да носат хиџаб или марама и по-конзервативна облека.

Многу Иранци се приклучија на револуцијата со надеж за слобода, но, вели Рахимпур, нивните илузии многу брзо беа растурени.

„По револуцијата, сфативме дека на многу верници им пречеа мини-здолништата и слободите што ги имаа и мажите и жените, и затоа и тие ја поддржаа револуцијата. Меѓутоа, многу луѓе кои се длабоко религиозни во Иран веруваат дека велот мора да биде избор, бидејќи тоа престанува да биде религија кога е наметнато“, заклучила таа на крај