Имено, повоена Југославија, како млада социјалистичка земја, била крајно осиромашена, опустошена и исцрпена од војната, со несразмерно голем број човечки жртви и безброј доживеани неправди.

Во првите години по војната, Југославија го приспособила својот развоен пат на политиката на СССР и концептот на централно планирана економија.

Еден од централните обрасци на планирање било воведувањето на административна дистрибуција на земјоделските производи, зад која стоеле формирањето на земјоделски задруги (колективни фарми, колхози) и принудниот откуп.

Истовремено, започнала петгодишна програма за масовна индустријализација и изградба која предизвикала речиси милион луѓе да се преселат од селата во градовите, претворајќи ги тие луѓе од производители на храна во потрошувачи.

Како увертира на Годината на гладот, на Второто заседание на Информбирото во Букурешт на 28 јуни 1948 година, поради идеолошки несогласувања меѓу Сталин и Тито, била донесена Резолуцијата на Информбирото за состојбите во Комунистичката партија на Југославија, со која таа партија била исклучена од Информбирото.

Во пракса, тоа значело дека Југославија останала сама во геополитичката арена, бидејќи до крајот на 1948 година дошло до целосна економска и политичка изолација на Југославија од страна на земјите-членки на Информбирото. Сето тоа предизвикало Југославија да се сврти кон западните сили.

Истовремено, по исфрлањето на КПЈ од Информбирото, се зголемиле инвестициите во одбранбените способности на државата на сметка на инвестициите во земјоделството.

Во текот на 1949 година била извршена дипломатска офанзива со цел да се постигнат нови политички и економски врски. Првите, но недоволни, транши од заемот од Запад почнале да пристигнуваат дури од летото. Истовремено, процесот на колективизација на земјоделството се забрзал со донесување на посебен закон. Товарот на економскиот развој бил целосно префрлен на селаните, но не постепено, туку со примена на диктаторски методи.

Преку комбинација на притисоци и стимулации, државата се обидела да поттикне околу 2 милиони селани да се приклучат на некоја од речиси 6.900 колективни фарми. Сепак, приватните земјоделци пружале тивок отпор, па затоа и бил слаб одзивот за пристапување во земјоделски задруги.

И тогаш, во есента 1949 година, се случил вистински заплет – започнува сушата, која, според тогашните експерти за храна на Обединетите нации, била најлоша во последните 50 години.

Сушата предизвикала немаштија, проблеми во трговијата, како и вооружен судир со селаните.

Продолжениот сушен период, кој траел речиси една година, бил катастрофален удар за производството на храна во Југославија. Сушата, заедно со неефикасната земјоделска политика заснована на колхози и одземањето на вишоци од земјоделците, била причина за губење на околу 50% од родот на пченката, сличен пад на приносите на компирот и голем пад на производството на други земјоделски производи.

Во пролетта 1950 година, во некои делови од земјата се појавиле првите сериозни проблеми.

Само во округот Цазин, на крајниот запад на Босна, инспекторите собрале 800.000 килограми пченица помалку од планираната годишна квота. Ситуацијата била уште полоша кога се работело за стоката и свињите. Како одговор, државата започнала насилна кампања за конфискација.

Конечниот исход било вооруженото селско востание на 6 мај 1950 година, попознато како бунт во Цазин, кое било задушено во крв. Според ограничени извори, најмалку 25 бунтовници биле убиени, а над 1.000 жители биле раселени од бунтовничката територија.

Кон крајот на летото, Југославија се обратила кон САД за помош во храна, така што во октомври почнуваат релативно долги преговори, обележани со недовербата на Конгресот во намерите на социјалистичка држава.

Веќе на почетокот на есента, американскиот печат почнува да пишува за претстојната катастрофа во Југославија. Се стравува дека на земјата ѝ се заканува глад и политички хаос во текот на зимата. Започнува масовното колење стока од селаните поради страв од глад.

Соочена со сериозен недостиг на храна, Југославија донесува одлука да го прекине извозот на пченка, клучниот артикл за трговските договори, што го отежнало увозот на суровини и опрема за капитална градба. На овој начин, ефектите од сушата се прелиле и во другите сектори на економијата, бидејќи проблемот настанал и во производството, кое зависело од увозот на суровини од странство. Дневните количини леб по лице се намалени за 10%, а неопходен станал и увозот на храна.

Благодарение на личните напори на претседателот Труман и американската администрација, Конгресот одобрил помош во храна за Југославија кон крајот на 1950 и почетокот на 1951 година. Па сепак, според различни сведоштва, 1951 година била година на глад низ цела Југославија.

Следната суша во 1952 година била уште поекстремна, но последиците биле поблаги

Штетата предизвикана од сушата тогаш била проценета на стотици милиони долари. Државата конечно ја сфатила својата одговорност во катастрофата, па на почетокот на пролетта 1951 година започнала процес на суспендирање на колективизацијата на земјоделството, кој бил завршен на крајот на 1952 година. Набрзо бил воспоставен систем на стокови резерви.

Благодарение на обилната помош од САД, промените во економските политики, напуштањето на колективизацијата на земјоделството и почитувањето на пазарните закони, многу брзо се воспоставиле услови за подигнување на животниот стандард на населението.

Дека навистина било така, веќе се видело следната година. Имено, во 1952 година Југославија повторно се соочила со катастрофална суша. Врнежите во есента и зимата 1951 година биле во голем дефицит, така што земјата немала доволно влага. Пролетта продолжила со трендот на слаби врнежи, што резултирало со катастрофална година за земјоделството.

Проценетата штета од сушата во 1952 година изнесувала помеѓу 11 и 16% од бруто домашниот производ. За споредба, штетите од катастрофалната суша од 2011/2012 година биле проценети на помалку од 5% од бруто домашниот производ. А сепак, и покрај тоа што сушата силно ја погоди економијата, годината на глад не се повтори.

Подготвеноста на југословенското општество за еколошки шокови се зголемила за релативно краток временски период благодарение на претходните политички и економски мерки.

Тоа го сумирал и Тито во септемврискиот број на „Борба“: „Изгубивме околу 100 до 140 милијарди динари од целиот национален приход. Годинешната суша генерално е потешка отколку во 1950 година. Единствената разлика е во тоа што во 1950 година не можевме да ја совладаме без помош однадвор, а оваа година барем ќе можеме да го спречиме гладот“.

Лекција од 1951 година: Како погрешните политики ги влошиле последиците од сушата

Зошто приказната за Годината на гладта е сè уште важна во 2025 година? Иако глобалните и националните економии драматично се променија во текот на изминатите 75 години, освртот во Годината на гладта нуди универзални забелешки кои се подеднакво важни во секој социјален или економски контекст. Ова е особено значајно со оглед на интензитетот и структурата на климатските промени во нашата поднебје денес.

Како што во 1951 година Југославија спроведувала мерки со кои економскиот систем и општеството се приспособувале на реалната состојба на животната средина, така и денес поранешните републики се на прагот на спроведување на различни мерки за да се адаптира на променетите климатски услови. Разликата е во тоа што во 1951 година државата ги коригирала сопствените грешки во претходните политики, додека во 2025 година државата мора да се адаптира на промените во сопствената природна средина.

Начинот на кој југословенските власти се однесувале кон земјоделците на почетокот на кризата, инсистирањето на економски неодржливи програми, прикривањето на реалните проблеми во економскиот систем, криењето на информациите за бунтот во Цазин и општото незадоволство на селаните, сето тоа придонело за продлабочување на кризата.

Доколку властите не истрајувале во идеолошките догми, не применувале репресија, ако го овозможиле функционирањето на слободниот пазар и ако точно и навремено го информирале населението за претстојната катастрофа, можеби размерите на кризата ќе биле многу помали, како што беше случајот во 1952 година.

Исто така, факт е дека од 1948 година, голем дел од средствата биле вложени во одбраната, а остатокот главно во петгодишниот план. Целосно игнорирајќи ги потребите на земјоделството како најважна стопанска гранка во тоа време, почнало да се наметнува преголем товар врз населението.

Секоја политика се спроведува во специфични еколошки околности кои не смеат да се игнорираат

Во денешно време малку е веројатно дека може да се повтори Годината на гладот.

Диверзификацијата и повисокото ниво на развој на националната економија, како и глобализацијата, која се карактеризира со релативно брз трансфер на технологија и бројни и силни меѓународни врски, драстично ја намалуваат веројатноста за појава на глад во кое било време. Меѓутоа, сведоци сме на бурни геополитички и локални случувања кои внесуваат одреден степен на неизвесност во оваа општа оценка.

Пред 75 години, носителите на одлуки во Југославија со своите несоодветни постапки го ставиле населението во непосредна опасност. Благодарение на релативно стабилната средина во тоа време, тие биле во можност брзо да ја вратат разнишаната рамнотежа помеѓу економскиот систем и природната средина.

Како југословенските власти постепено ја прифаќале реалноста на сушата?

Требало да помине многу време додека државата не ја прифатила вистинската состојба на работите. Врз основа на написите објавени во „Борба“, службен весник на КПЈ, во периодот од октомври 1949 до септември 1952 година, може да се забележи постепена промена во односот на власта кон кризата.

Во првите написи во кои се споменува сушата, од октомври 1949 година, се наведува дека „во НР Босна и Херцеговина сушата владеела речиси три месеци“ и дека „многу подготвителни работи за есенската сеидба биле прекинати“, па „извршени се само 12,8% од планот“.

Меѓутоа, по само неколку дена се тврди дека „богатите од селото настојуваат да го попречат извршувањето на планот за сеидба … со тоа што велат дека немаат семиња … ја користеле и паролата дека е суша“.

Таканаречените рурални богаташи, кои погрдно се нарекуваат кулуци, биле наведени како клучна причина за лошото сеидба во Славонија, па решението било „преземање остри мерки против шпекулантите“.

Кон крајот на мај 1950 година почнало да се пишува претпазливо за сушата во Македонија, Босна и Херцеговина и Црна Гора, која преовладувала

во текот на целата пролет, за кон средината на јуни да се признае: „Големата суша што до сега преовладуваше низ целата земја имаше особено неповолно влијание врз пченката и зеленчукот“.

Во септември се споменува „помош за регионите погодени од суша“, а за прв пат и глад: „Глад нема и не може да има, дури и да нè погоди сушата уште посилно“.

Во текот на 1951 година се пишувал за дефицитот на врнежи, за тоа како „сушата значително влијаела на бројот на пожари минатата година“, а во ноември Јосип Броз Тито се обратил со зборовите: „Минатогодишната суша страшно ги погоди нашите селани“.

Животната средина е ограничен и чувствителен ресурс

Макрооекономистите разликуваат три основни фактори на производство: капитал, труд и земја. За разлика од капиталот и трудот, кои се незаменливи елементи на стандардната економска анализа, земјиштето (поедноставено име за животната средина) често се изостава надвор од разгледување.

Причината за занемарување на животната средина лежи во смелата претпоставка дека таа е неисцрпна и неприкосновена, а со тоа е вишок променлива во процесите на оптимизација на економскиот систем.

Еколошките економисти тргнуваат од спротивната претпоставка: животната средина е ограничен и чувствителен ресурс.

Тие го набљудуваат економскиот систем како структура која е потопена и нераскинливо поврзана со животната средина. Ова е исклучително важна опсервација, особено во ерата на изразени глобални еколошки проблеми во кои живееме.

Приспособувањето на општеството кон сопствената животна средина често го земаме здраво за готово, како нешто со оглед на кое не треба многу да размислуваме. Доколку дојде до загуби и штети поради екстремни настани како што се суши или поплави, ова лаконски се припишува на карактерот на природната нескротливост.

Меѓутоа, општеството е одговорно и за нивото на приспособување кон сопствената средина. Преку своето активно дејствување или пак неактивност, општеството понекогаш несвесно одлучува за степенот на изложеност на чудата на природата.