Сите триста жители беа евакуирани неколку дена претходно, по предупредување од геолозите за нестабилноста на планината. Иако животите беа спасени, сè друго беше изгубено – домовите, црквата, хотелите и фармите. Лукас Калберматен исто така останал без хотелот што неговото семејство го водело три генерации. „Чувството на селото, сите мали улички меѓу куќите, црквата, спомените што ги имавте кога се игравте таму како дете … сето тоа исчезна.“

Денес, како и останатите жители на Блатен, тој живее во привремен сместувачки објект во селото Вилер. Таму градоначалникот Белвалд има привремена канцеларија, од каде ја надгледува огромната операција за расчистување и го планира обновувањето. Верува дека локацијата би можела да биде исчистена до 2028 година, а првите нови куќи да бидат подготвени до 2029.

Но, цената е астрономска: обновата на Блатен се проценува на стотици милиони долари — можеби дури и милион долари по жител.

Доброволните донации од јавноста брзо собраа милиони, а федералната влада и кантонот ветија финансиска поддршка. Сепак, некои во Швајцарија се прашуваат: дали тоа вреди?

Иако катастрофата ја шокираше земјата, климатолозите предупредуваат дека топењето на глечерите и пермафростот — „лепакот“ што ги држи планините на куп — ги прави ваквите одрони сè поверојатни. Заштитата на загрозените области ќе биде исклучително скапа, а некои се прашуваат дали треба да се размислува и за болната опција — напуштање на некои села.

Денот кога се затресе земјата

Алпите се клучен дел од швајцарскиот идентитет, а секоја долина, како Лечентал, има своја единствена култура. Калберматен со гордост им ги покажувал на гостите во хотелот старите дрвени куќи во Блатен и ги учел по некој збор од локалниот дијалект. Загубата на Блатен ги натера многу Швајцарци да се запрашаат колку алпски традиции би можеле да исчезнат.

Денес, Блатен лежи под милиони кубни метри карпи, кал и мраз. Кога првпат беа евакуирани, жителите верувале дека се работи за претпазлива мерка и дека наскоро ќе се вратат дома. Никој не очекувал какви ќе бидат размерите на катастрофата, се присетува пензионираниот претприемач Фернандо Ленер.

„Знаевме дека тој ден ќе има лизгање на земјиштето … Но тоа беше едноставно неверојатно. Никогаш не би помислил дека ќе се сруши толку брзо. А таа експлозија, кога глечерот и одронот се спуштија во долината — никогаш нема да ја заборавам. Земјата се тресеше.“

„Одроните стануваат сè понепредвидливи“

Жителите на Блатен нерадо зборуваат за климатските промени, опишувајќи ја катастрофата како настан што се случува еднаш во илјада години. Но, научниците тврдат дека глобалното затоплување го прави животот во Алпите сè поризичен. Матијас Хус, глациолог од Сојузниот технолошки институт во Цирих, вели дека климатските промени биле клучен фактор.

„Топењето на пермафростот на многу голема надморска височина доведе до уривање на врвот,“ објаснува тој. „Овој планински врв се сруши врз глечерот … а и повлекувањето на глечерот доведе до тоа глечерот помалку ефикасно да ја стабилизира планината отколку порано.

Значи, климатските промени беа вмешани од сите страни.“

Тој додава дека, иако и други геолошки фактори одиграле улога, топењето на мразот останува клучна закана за стабилноста на Алпите.

„Ова не е првпат да гледаме големи одрони во Алпите. Мислам дека треба да нè загрижува тоа што овие настани стануваат сè почести — но и сè понепредвидливи.“

Сè повеќе села чекаат евакуација

Блатен не е изолиран случај. Во Граубинден, најголемиот туристички регион во Швајцарија, селото Бриенц беше евакуирано пред повеќе од две години поради нестабилност на планината – а жителите сè уште не се вратиле. Над одморалиштето Кандерштег, карпа се заканува на селото, за кое веќе е подготвен план за евакуација. Во 2017 година, одрон во близина на селото Бондо усмрти осум планинари. Бондо во меѓувреме беше обновено и утврдено – по цена од 64 милиони долари.

Непредвидливоста на ваквите настани предизвикува голема загриженост.

Тешка дебата: Обнова или преселување?

По уништувањето на Блатен следеше бран на сочувство, но и сомнежи поради огромната цена на обновата. Еден уреднички текст во влијателниот весник „Neue Zürcher Zeitung“ го доведе во прашање традиционалниот модел на солидарност, според кој даночните приходи од градови како Цирих ги поддржуваат оддалечените планински заедници.

Во написот се вели дека политичарите се „фатени во стапицата на емпатијата“ и дека „бидејќи ваквите инциденти стануваат сè почести поради климатските промени, тие ја разнишуваат подготвеноста на луѓето да плаќаат за митот за Алпите, кој го обликува националниот идентитет.“ Се предлага дека жителите на ризични подрачја треба да размислат за преселување.

Оваа идеја налути многумина. Иако поголемиот дел од Швајцарците живеат во урбани средини, многу од нив имаат силни семејни врски со планините. Лукас Калберматен ја објаснува важноста на зборот „хајмат“ (Heimat), односно „роден крај“:

„Хајмат е кога ги затворате очите и размислувате што сте правеле како дете, местото каде што сте живееле како дете. Тоа е многу поголема и подлабока збор од ’дом‘.“

Стравувањата се дека со напуштањето на долините ќе исчезне и уникатната култура – како традиционалните дрвени маски „Tschäggättä“, кои се својствени само за долината Лечентал.

Обид за покорување на планината

Борис Превизич, директор на Институтот за култура на Алпите, вели дека Швајцарците верувале оти ги „скротиле“ Алпите со своите инженерски чуда – како тунелите и железниците. Но денес, тоа чувство на сигурност е сериозно разнишано.

„Геологијата предизвикана од човечкото дејство е преголема во однос на човечките суштества“, тврди тој. „Кога живеете во село што постои веќе 800 години, треба да се чувствувате безбедно. Токму тоа е она што е толку шокантно.“ Според неговото мислење, време е да се бориме против исчезнувањето на селата, но со флексибилност и подготвеност за евакуација. На крајот додава: „Не можете да ја задржите целата планина.“

Во селото Вилер, градоначалникот Белвалд со изморен насмевка се согласува со тоа. „Планината секогаш одлучува. Знаеме дека е опасна. Ги сакаме планините, не ги мразиме поради тоа. Нашите дедовци живееја со нив. Нашите татковци живееја со нив. И нашите деца ќе живеат со нив.“

Во меѓувреме, операцијата за обновување на Блатен е во полн ек. Себастијан Нојхаус, командант на воениот баталјон за катастрофи, вели дека мораат да издржат. „Мораме“, вели тој. „Таму се закопани 300 животни приказни.“ Главната емоција е тврдоглава решителност. „Кога ќе сретнеме некого од Блатен, се гушкаме“, вели Калберматен. „Понекогаш велиме: ’Добро е, сè уште си тука.‘ И тоа е најважно – сите сè уште сме тука.“