Еден од реакторите излегол од контрола и експлодирал, испуштајќи огромни количества радиоактивен материјал во атмосферата. Облакот на смртта почнал да се шири, невидлив, брз и незапирлив.

Неколку минути по експлозијата, околу 250 пожарникари, несвесни за вистинската природа на катастрофата и без соодветна опрема, биле испратени директно во епицентарот. Нивниот непријател овој пат не бил само огнот – тие се бореле против нешто што не можеле да го видат, слушнат или почувствуваат, а што веќе оставало смртоносни последици.

Евакуацијата на населението од блискиот Припјат започнала повеќе од 24 часа по несреќата. За тоа време жителите живееле, дишеле и пиеле вода полна со радиоактивни честички. Кога конечно биле евакуирани, им било кажано да ги земат само основните работи, дека ќе се вратат за неколку дена. Тие никогаш не се вратиле. Припјат останал „град на духови“, замрзнат во времето, додека последиците од катастрофата веќе ја преплавиле цела Европа.

Денес, 39 години подоцна, Чернобил е место кое ретко кој се осмелува да го заборави. Зоната на исклучување опфаќа повеќе од 2.600 квадратни километри. Градот Припјат е обраснат со шума, а природата незапирливо го вратила она што луѓето го оставиле зад себе. Диви животни талкаат по празните улици, додека урнатините од училиштата, болниците и становите сведочат за животите кои исчезнале преку ноќ.

Чернобил денес стои како потсетник на моментот кога човечката грешка успеа да го промени лицето на светот.

Помеѓу 30.000 и 100.000 мртви

Москва најпрво сакаше да ја сокрие несреќата. Иако Шведска издаде предупредување на 28 април во кое забележа зголемување на радиоактивноста, советскиот претседател Михаил Горбачов одлучи да се појави во јавноста дури на 14 мај. Речиси 350.000 луѓе беа евакуирани во радиус од 30 километри на централата во текот на неколку години.

Во четири години по несреќата, околу 600.000 советски експерти беа испратени со мала или никаква заштита на местото на несреќата за да го изгаснат пожарот, да изградат бетонски саркофаг околу реакторот и да ја исчистат околината.

Сè уште има дебата за човечките загуби по несреќата, а проценките се движат од 30.000 до 100.000 загинати. По неколку години одложувања, на крајот на 2016 година, над реакторот беше изграден огромен непропустлив челичен лак. Лакот, финансиран од меѓународната заедница со 2,1 милијарди евра, го затвора стариот и испукан бетонски „саркофаг“ и овозможува подобра изолација на радиоактивната магма оставена во реакторот. Благодарение на заштитниот лак, стапката на радиоактивност во близина на централата е намалена за десетпати, една година откако беше поставен, покажуваат официјалните податоци.

Сè уште има многу митови за катастрофата во Чернобил. Колку вистина има во нив?

Дали Чернобил е најголемата нуклеарна катастрофа на сите времиња?

Меѓународната скала за несреќи и хаварии во нуклеарни постројки има седум степени. Во седмата категорија се „големи несреќи“, кои значат ослободување на радијација со тешки последици по луѓето и природата. Досега се вклучени инцидентите во Чернобил (1986) и Фукушима (2011). Во рамките на тој седми степен меѓународната систематизација не предвидува споредби.

Ако под „атомска катастрофа“ не мислиме само на несреќи во нуклеарни постројки, туку на сите радиоактивни емисии предизвикани од човекот, тогаш во историјата имало многу полоши настани, вели професорката Кејт Браун од престижниот Технолошки институт во Масачусетс (MIT).

„Американските и советските фабрики кои произведуваа плутониум за атомската бомба испуштаа 350 милиони кирии во животната средина секој работен ден. И тоа не беше грешка“, рече Браун.

Ако го погледнете радиоактивниот јод, еден од изотопите што се ослободува и предизвикува рак на тироидната жлезда кај луѓето, катастрофата во Чернобил ослободи околу 45 милиони Ci таков јод. Професорот Браун го споредува ова со надземно тестирање нуклеарно оружје.

„Советите и Американците за само две години тестирање, 1961 и 1962 година, ослободија не 45 милиони Ci, туку 20 милијарди Ci радиоактивен јод.“

Дали има мутанти во забранетата област?

Туристичките водичи од местото на настанот велат дека посетителите често ги прашуваат дали денес во Чернобил има мутации на живи суштества. Двоглави волци или стаорци со пет нозе? Денис Вишњевски никогаш не го видел тоа, иако овој научник дваесет години го набљудува развојот на биосферата во зоната забранета за луѓето.

Влијанието на јонизирачкото зрачење со одредена веројатност може да предизвика промени во структурата на организмот, но главно со едноставно ограничување на способноста на организмот да (пре)живее. Вишњевски нагласува дека животните родени со инвалидитет и онака не можат долго да опстанат во природата.

Дали природата веќе ја „преболела“ катастрофата?

Фотографиите и извештаите, заедно со наративот дека „животот повторно цвета во ограничената област во Чернобил“, оставаат впечаток дека природата околу реакторот закрепнала. „Тоа не е вистина“, вели Кејт Браун, која ја истражува катастрофата во Чернобил четвртина век.

Во црвената зона околу поранешната нуклеарна централа има помалку видови на инсекти, птици и цицачи. Повремените извештаи дека во областа се забележани загрозени видови не се доказ за „здрава“ животна средина.

Напротив - долгорочните студии кои ги разгледуваат животните во силно контаминирани области покажуваат значително зголемување на смртноста, стапката на тумори, пократок животен век, побрзо стареење, промени во крвта, израстоци и други фактори кои го загрозуваат здравјето на животните.

Научниците ја објаснуваат различноста на животот околу Чернобил со миграцијата на видовите.

„Забранетата област во Чернобил е 2.600 квадратни километри. На север се наоѓаат уште 2.000 квадратни километри од забранетата зона на Белорусија. На исток и запад, областите се исто така ретко населени. Затоа во источна Европа имаме огромен простор за одржување на шумската фауна“, вели Вишњевски.

Без страв од човек, овде се движат мечки, волци, рисови и други предатори, на кои им се потребни големи површини во потрага по храна.

Забранетата област беше загадена со радијација 35 години по нуклеарната несреќа. Една третина од оваа област е контаминирана со трансурански елементи, чиј полуживот е 24.000 години.

Дали има луѓе во Чернобил?

Официјално ненаселен е и градот Припјат, кој некогаш бил изграден за работниците на нуклеарната централа, како и соседниот град Чернобил.

Мора да се признае, тие места никогаш не биле целосно без луѓе. Од 1986 година, илјадници работници отидоа таму да се грижат за критичната инфраструктура во двонеделни смени. Имено, по несреќата во блокот 4, реакторите во блоковите 1, 2 и 3 продолжија да работат до 1991, 1996 и 2000 година. Дополнително, специјални патроли на МВР го контролираат пристапот до забранетата зона. Во градот Чернобил има дури и мали продавници со основни потреби и два хотела за луѓе кои мораат да доаѓаат по работа.

Но, има и постојано население кое не е евидентирано во официјалната статистика. Станува збор за доброволни повратници. Во годините веднаш по катастрофата, тие сами се вратија во селата испразнети со евакуација на вкупно 115.000 луѓе. Точниот број на овие повратници не е познат.

Според проценките од 2016 година, таму имало околу 180 повратници. Тоа се главно стари луѓе и сега сигурно ги има помалку. Властите ги толерираат, дури и добиваат премолчена поддршка. На пример, поштарите им носат пензија еднаш месечно, а една мобилна продавница им носи намирници на секои два-три месеци.